جعبه ابزار مطالعات کودکی 

لیزنا، یاشار هدایی، محقق و عضو شورای کتاب کودک: کتاب «مفاهیم اساسی در مطالعات کودکی» که از تازه های نشر در ایران است. عنوان کتاب معرف محتوای آن است و نیست. عنوان کتاب به طور عام بر محتوای آن منطبق است. چرا که این کتاب مرجع شامل شصت و چهار مدخل است که در هر مدخل، یک مفهوم اساسی در زمینه مطالعات کودکی معرفی شده است. اما به چند دلیل، این عنوان را نمی توان به تمامی بر محتوا منطبق دانست. این دلایل معرف ویژگی ها و ارزش و اهمیت این کتاب نیز هستند:

 ۱

دلیل نخست این است که، زاویه ی نگاه هر دو مولف کتاب و شیوه معرفی هر یک از مفاهیم از سوی  آنها، اجازه انطباق کامل عنوان بر موضوع کتاب را نمی دهد. چندان که مولفان در مقدمه ای که برای کتاب نگاشته اند به رویکرد جامعه شناختی خود اشاره کرده اند و متذکر شده اند که «این کتاب بر آن است تا مرجعی مفید برای کسانی باشد که می خواهند کودکان و کودکی را در متن اجتماعی مطالعه کنند.»(۱) اما این رویکرد و تذکر به این معنا نیست که مخاطب در این کتاب مرجع فقط با مفاهیم جامعه شناختی در مطالعات کودکی آشنا خواهد شد. به عنوان مثال مفاهیمی چون «بازتولید تفسیری»، «بازنمایی»، «بی توجهی»، «تاب آوری» و...، آشکارا مفاهیمی روان شناختی هستند. اما نویسندگان کتاب در معرفی این مفاهیم، رویکردی جامعه شناختی به کار گرفته اند. به طوریکه ضمن ارائه تعریفی از هر مفهوم به خاستگاه تاریخی آن و زمینه های اجتماعی تولد آنها و قبض و بسط تاریخی آنها پرداخته اند.

 ۲

دلیل دوم این است که، نویسندگان در کنار این رویکرد اصلی، نگاهی چند بعدی به هر یک از مفاهیم داشته اند. در هر مدخل علاوه بر تعریف و تبارشناسی هر مفهوم و معرفی واضعان به شارحان هر مفهوم و زمینه های تاریخی و اجتماعی و گفتمانی آنها نیز پرداخته شده است. بر اساس این ویژگی، می توان کتاب را مطالعه ای بین رشته ای نیز دانست. به طوری که نویسندگان کتاب، در مدخل مطالعات کودکی به صراحت بر ضرورت و اهمیت آن نیز اشاره کرده اند: «مطالعات کودکی... حوزه ای مطالعاتی است که به کودکی به عنوان یک پدیده اجتماعی پیچیده می پردازد و دقیقا به دلیل همین پیچیدگی، نمی توان با به کارگیری دیدگاهی معرفت شناختی یا رشته ای، به درک جامعی از کودکی دست یافت. پدیده های پیچیده نیازمند مطالعه ی میان رشته ای هستند. بنابراین مطالعه کودکی، باید به عنوان فعالیتی چند رشته ای و بین رشته ای درک شود.»(۲)

 ۳

دلیل سوم این است که می توان کتاب را فراتر از عنوان عام مطالعات کودکی دید و آن را در محدوده ای خاص تر و مهم تر یعنی «مطالعات جدید کودکی» دسته بندی کرد. معنای «جدید» را نباید با معنای معرفت شناختی مدرن و یا معنای مدرنیته به مثابه یک دوره تاریخی، یکی پنداشت. شاید در نگاه برخی جامعه شناسان، کودکی و مطالعات کودکی اختراع دوران مدرن باشند، همآنگونه که «میشل فوکو» علوم انسانی را مخلوق گفتمان مدرنیته دانست. اما «مطالعات جدید کودکی» مفهومی ریزتر و دقیق تر از «مطالعات مدرن کودکی» را در بر می گیرد. «علیرضا کرمانی» یکی از مترجمان این کتاب در جایی دیگر، مسئله «عاملیت» (Agency) کودکان را، وجه ممیز «مطالعات جدید کودکی» از مطالعات سنتی در این حوزه معرفی می کند.(۳) در این مطالعات، کودک نه به عنوان ابژه ی اجتماعیِ وابسته و منفعل در برابر دنیای بزرگسالی، که به عنوان سوژه و کنش گرِ مستقل اجتماعی مطرح می شود. تبار «مطالعات جدید کودکی» که به دهه ی هفتاد و هشتاد میلادی باز می گردد، از نگاه مولفان کتاب «مفاهیم اساسی در مطالعات کودکی» پنهان نمانده است، به طوری که در مدخل هایی چون «پژوهش کودک محور، پژوهش با کودکان» و «کودکان به عنوان پژوهشگر» و «عاملیت» و «مطالعات کودکی» به این موضوع پرداخته اند.

 ۴

مولفان کتاب این نکته را یادآور شده اند که «بسیاری از مفاهیمی که ما شناسایی کرده و در مورد آنها نوشته ایم، منحصر به مطالعات کودکی نیستند، آنها به رشته های خاصی مانند جامعه شناسی یا روان شناسی، یا گفتمان های گسترده تر علوم اجتماعی، یا حتی به زبان زندگی اجتماعی روزمره تعلق دارند.» (۴) در نتیجه، همه ی مفاهیم معرفی شده در این کتاب، مفاهیم اختصاصی مطالعات کودکی نیستند اما مفاهیمی تاثیر گذار در ایده های مرتبط با مطالعات کودکی اند. به تعبیر مولفان کتاب «فلسفه وجودی مطالعات کودکی ایجاب می کند که ورای محدوده های کاربردی این فلسفه هم حرکت کند.»(۵)

 بنا بر همه ی این دلایل، مفهوم «مطالعات کودکی» (childhood studies) در عنوان این کتاب را باید مفهومی عام در نظر گرفت و به تعبیر مترجمان در مقدمه کتاب «مفاهیم اساسی را چونان جعبه ابزاری برای مطالعات و پژوهش ها در حوزه های مختلف» (۶) تلقی کرد. 

 کتاب «مفاهیم اساسی در مطالعات کودکی» یکی از کتاب های مجموعه ای تحت عنوان «مفاهیم کلیدی» که به قلم «آلیسون جیمز» و «آدریان جیمز»، در سال ٢٠١٢ ميلادى منتشر شده اند و اینک از پس دوازده سال توسط «دکتر علیرضا کرمانی» و «دکتر افسانه کمالی» به فارسی ترجمه شده و در سال ۱۴۰۳ از سوی «انتشارات فراهم» با تیراژ دویست نسخه روانه بازار نشر شده است.

⚫️ارجاعات:

 ۱- صفحه ۱۱ کتاب

۲-صفحه ۲۳۵ کتاب

۳- رجوع کنید به: کودکی در دنیای مدرن. به کوشش اسما صارمی. نشر دگر. تهران:۱۴۰۲. مقاله ی «دشواری پژوهش درباره وضعیت کودکی در ایران» از دکتر علیرضا بهشتی. صفحه ۱۲۶ تا ۱۴۴

۴-صفحه ۱۱ کتاب

۵-صفحه ۱۴ کتاب

۶-صفحه ۹ کتاب